همشهری آنلاین_شقایق عرفی‌نژاد: فخرالدوله فعالیت‌های اجتماعی زیادی داشت، از جمله ایجاد نخستین مؤسسه تاکسیرانی در ایران. او چند بنا هم در تهران ساخت که مسجد فخرالدوله یکی از آنهاست؛ مسجد معروفی در دروازه شمیران که از مسجدهای مهم تهران به حساب می‌آید.
«رضا موسوی»، کارشناس مرمت بناهای تاریخی، این مسجد را مسجدی تاریخی می‌داند: «تعریف تاریخ جهان شمول‌تر از زمان است، برای اینکه اتفاقات هستند که اهمیت تاریخ را مشخص می‌کنند. مسجد فخرالدوله را به‌راحتی می‌توان یک مسجد تاریخی دانست، چراکه طی فرایندی این اتفاق افتاده است.»
او می‌گوید مسجد به درخواست و توان یک زن ساخته شده و این واقعه بی‌نظیر است: «فقط مسجد گوهرشاد را داریم که‌بانی آن یک زن بوده است و فقط هم بانی‌اش بوده و به درخواست او آن مسجد ساخته شده است. ولی فخرالدوله به واقع ناظر پروژه بوده است.
برای اینکه از جایی پدر همسرش، حاج میرزا علی‌خان امین‌الدوله، که ساخت مسجد را در سال ۱۳۲۴ شروع کرده، حدود یک سال بعد می‌میرد و او کار را به عهده می‌گیرد. برای همین هم هست که نام فخرالدوله روی مسجد گذاشته می‌شود. او دختر مظفرالدین شاه است و وقتی یک زن در دوره مردسالار قاجار خودش را به این سطح برساند، کار بسیار مهمی کرده است.»
او توضیح می‌دهد که خانه فخرالدوله روبه‌روی همین مسجد بوده است و از مجموعه بناهایی تاریخی صحبت می‌کند که در محدوده همین مسجد وجود داشته‌اند: «یکی از این بناهای تاریخی همین خانه خانم فخرالدوله بوده است که الان مهمانسرای اداره برق است.
کمی جلوتر ساختمان باارزش دیگری است که الان تبدیل به خانه مداحان شده است. ضلع جنوبی مسجد هم که جنوب خیابان شهید مشکی است، محدوده باغ امین‌الدوله است که یک سردر دارد به شکل ساباط، یعنی ورودی طاق‌دار ساخته شده است. از این ساباط وارد خیابانی می‌شوید که در دارد و دروازه باغ امین‌الدوله بوده است و زمانی افراد با درشکه از آن می‌گذشته‌اند و در مهمانی‌های خانه علی‌خان امین‌الدوله شرکت می‌کرده‌اند.
ورودی شمالی این باغ دقیقاً روبه‌روی مسجد است. این باغ در زمان قاجار در شمال تهران قرار داشته و نزدیک‌ترین باغ به دروازه شمیران است که فخرالدوله در آن زندگی می‌کرده و نقطه مهمی از شهر بوده است. هر چند باغ بعدها تخریب می‌شود و چند بنا از جمله مدرسه فخرالدوله باقی می‌ماند که الان هم به‌عنوان مدرسه استفاده می‌شود. یک ساختمان هم کنار آن بوده که الان تخریب شده و یک پاساژ بدقواره جای آن ساخته شده است. اینجا ساختمان پرچم بود که کنار دست مسجد قرار داشت و یکی از ۲ اثر نئوکلاسیک تهران به حساب می‌آمد.»
- انتخاب مارکوف
مسجد فخرالدوله یکی از آثار مارکوف است که بناهای مهمی مثل مدرسه البرز را در تهران ساخته است. رضا موسوی می‌گوید: «زمانی که علی‌خان امین‌الدوله تصمیم می‌گیرد این مسجد را بسازد، به خواست خانم فخرالدوله است و از آن مهم‌تر اینکه مارکوف را به‌عنوان معمار معتبر و اسم و رسم‌دار برای طراحی این مسجد دعوت می‌کند. مارکوف در واقع انتخاب فخرالدوله است.» او مسجد فخرالدوله را با مسجدهایی که پس از آن ساخته شده‌اند، مقایسه می‌کند و می‌گوید: «این مسجد نزدیک‌ترین مسجد به مسجدهای استخوان‌دار ایران است و اتفاقاتی شبیه عالی‌قاپو در آن افتاده است. مارکوف شناختی از مسجد ندارد، اما چون معماری را می‌شناسد، مسجد هم می‌سازد و چقدر هم المان‌های جذابی در آن استفاده می‌کند.»
- معماری تأثیرگذار
رضا موسوی می‌گوید یکی از ویژگی‌هایی که در بناهای مذهبی، چه مسجد و چه کلیسا، باید به آن توجه کرد، تأثیرگذاری روی آدم‌ها در زمانی است که وارد آن می‌شوند. او توضیح می‌دهد: «در کلیسای نوتردام هم این تأثیرگذاری را می‌بینیم و مثلاً در گنبد سلطانیه هم همین اتفاق می‌افتد. فضای داخلی مسجد فخرالدوله با استفاده از ۴ قوس بسیار بزرگ در ۴ طرف و گنبدی که روی آن قرار گرفته، عنصر تأثیرگذاری را در خود حفظ کرده است.»
- گنبد
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این مسجد که رضا موسوی از آن صحبت می‌کند، گنبد مرتفع آن است: «گنبد این مسجد بسیار جذاب و تیزه‌دار است. گنبد مسجد فخرالدوله خوابیده نیست. بخش آبگون و بخشی که به رأس گنبد می‌رسد، بسیار بلند و ایستاست. از قوس‌هایی در آن استفاده شده که در اصطلاح معماری به آن تند می‌گویند. یعنی قسمت پیازی شکل گنبد ایستاست. گنبد یک سطح بیرونی دارد و یک سطح داخلی و برای اینکه ارتفاع بیشتر دیده شود، فاصله بین قوس داخلی و بیرونی در نقطه بالای گنبد صفر است.
به همین دلیل وقتی از داخل مسجد گنبد را نگاه می‌کنید، همان‌قدر آن را رفیع می‌بینید که وقتی از بیرون به آن نگاه می‌کنید. اغلب مسجدها برای اینکه فضای سکوت ایجاد کنند و گنبد شکل عایق داشته باشد، گنبد دوپوش دارند. یعنی یک‌لایه بیرونی دارد و با یک فاصله‌لایه درونی ساخته شده است، اما گنبد مسجد فخرالدوله یک‌پوش است که خیلی هم جذاب‌تر است. این مسجد از معدود مساجدی است که وقتی داخل آن هستید، ارتفاع گنبد تحت تأثیر قرارتان می‌دهد.» او می‌گوید این گنبد روی ۴ قوس بزرگ برپا شده که تا پایین ادامه دارد.
مسجد ستون‌های ویژه‌ای هم دارد که هم به آن جلوه زیبایی می‌دهد و هم وزن سقف را تحمل می‌کند. رضا موسوی از سبک آجرچینی مسجد به‌عنوان یکی دیگر از موارد قابل توجه یاد می‌کند و معتقد است المان‌هایی در این مسجد وجود دارد که در مساجد دیگر دیده نمی‌شود: «ورودی مسجد بالای یک بالکن است. مسجد با ۷ یا ۸ پله از سطح زمین بالا آمده و بالکن بالای ورودی قرار گرفته است در حالی که در مساجد دیگر با ایوان مواجهیم.»
نظر شما